1. Đặt vấn đề
nghiên cứu
1.1. Phác họa
tiểu thuyết đương đại Việt Nam thập niên đầu thế kỉ XXI
Diện mạo tiểu thuyết
đương đại Việt Nam 10 năm đầu thế kỉ XXI, theo chúng tôi, một phần quan trọng
được thể hiện qua hai Cuộc thi tiểu thuyết lần thứ 2 (2002 - 2004) và lần thứ 3
(2006 - 2009) do Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức, đã gặt hái được những thành công
nhất định. Ngoài ra còn phải kể đến hai Cuộc thi tiểu thuyết và ký với chủ đề
“Vì an ninh Tổ quốc và bình yên cuộc sống” do Bộ Công an và Hội Nhà văn Việt
Nam tổ chức (vào hai đợt 1999 - 2002 và 2007- 2010).
Dĩ nhiên như
người ta nói, các cuộc thi và các giải thưởng dù cao đến đâu cũng không tạo nên
văn chương trong tính tổng thể và toàn vẹn của nó, nhưng chí ít trong một chừng
mực nào đó là những “sân chơi” bổ ích, tạo nên sự kích thích thi đua sáng tác,
nhất là đối với những cây bút trẻ mới vào nghề và có khát vọng khẳng định mình
trên văn đàn. Ở Cuộc thi tiểu thuyết lần thứ 2 (2002 - 2004), Ban tổ chức đã
nhận được 200 tác phẩm của 150 tác giả dự thi. Cuộc thi lần này có cái bề thế
của một cuộc ra quân, hay như Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam - nhà thơ Hữu Thỉnh - nhận xét,
đây là một cuộc “tự vượt đáng trân trọng”. Tất nhiên không thể dựa vào số lượng
tác phẩm để đánh giá chất lượng cuộc thi, mà căn cứ vào sự nỗ lực của nhà văn
muốn khái quát hoá bằng nghệ thuật hiện thực đời sống đang phơi mở rất nhiều
phương diện bất ngờ và mới mẻ. Nhiều tác giả có ý đồ nghệ thuật tổng kết đời
văn, muốn khái quát hoá nghệ thuật đời sống cả bề rộng lẫn bề sâu. Đào Thắng
với Dòng sông mía, Từ
Nguyên Tĩnh với Cõi người,
Xuân Đức với Bến đò xưa lặng
lẽ, Trần Văn Tuấn với Rừng
thiêng nước trong, Nguyễn Khắc Phục với Ma
nữ, Vũ Huy Anh với Trăm
năm thoáng chốc, Hoàng Đình Quang với Cánh
đồng lưu lạc…Một số nhà văn khác có ý đồ tổng kết chiến tranh bằng những
tiểu thuyết có tính sử thi như Nam Hà với Ngày
rất dài, Hồ Phương với Những
cánh rừng lá đỏ, Khuất Quang Thụy với Những
bức tường lửa, Trịnh Đình Khôi với Cán
cờ tre… Có tác giả lần đầu trình làng và ngay lập tức thành công như
trường hợp Mạc Can với Tấm
ván phóng dao. Có tác giả trẻ mạnh dạn lật xới lại quá khứ để soi chiếu,
chiêm nghiệm như Nguyễn Xuân Hưng với An
lạc dưới trời. Đáng tiếc là trong cuộc thi này còn thiếu những tiểu thuyết
có khả năngáp sát cuộc sống, mở tung các cánh cửa vào cõi trần gian, soi tỏ mọi
mặt cuộc đời thường nhật vốn rất “đa sự, đa đoan”. Tuy nhiên cũng cần ghi nhận
sự nỗ lực của một số tác giả như Lê Ngọc Mai với Tìm trong nỗi nhớ, Võ Thị
Xuân Hà với Tường thành,
Thùy Dương với Ngụ cư,
Đình kính với Cỏ lông chông…đã
ít nhiều chạm đến được cõi đời vốn lúc nào cũng như một “mê cung”.
Cuộc thi tiểu thuyết
lần thứ 3 (2006 - 2009) đã thu hút được sự tham gia củađông đảo các tác giả
trong và ngoài nước. Ban tổ chức đã nhận được 247 tác phẩm của 245 tác giả tham
dự. Hội Nhà văn Việt Nam đã trao giải A cho tác phẩm Hội thề của Nguyễn Quang Thân, giải B cho các
tác phẩm Chân trời mùa hạ của Hữu Phương, Vùng lõm của Nguyễn Quang Hà, Quyên của Nguyễn Văn Thọ và 10 gải C cho các
tác giả khác. Nhà thơ Hữu Thỉnh - Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam - trong Báo cáo
tổng kết nhân lễ trao giải thưởng đã lạc quan nhận xét về thành công của cuộc
thi tiểu thuyết lần thứ 3 thể hiện trên bốn phương diện quan trọng: 1/ thực
tiễn sáng tác tiểu thuyết bác bỏ dự báo nản lòng cho rằng “tiểu thuyết đã
chết”; 2/ tiểu thuyết đương đại có độ mở về không gian nghệ thuật đời sống; 3/
thái độ nhập cuộc của nhà văn thể hiện tính tích cực xã hội của nhà văn ngày
nay; 4/ quan trọng nhất, cuộc thi đã góp phần quan trọng nâng cái nền chung của
văn chương Việt Nam ngày nay lên một tầm mới.
Tiểu thuyết Việt Nam
thập niên đầu thế kỉ XXI còn được bồi đắp bởi sáng tác của những cây bút có sức
“hồi xuân”, đó là Nguyễn Xuân Khánh với Hồ
Quý Ly (2000), Mẫu Thượng Ngàn (2006) và Đội gạo lên chùa (2011), Bùi Ngọc Tấn với Chuyện kể năm 2000 (2000), Biển và chim bói cá (2008) Ma Văn Kháng với Gặp gỡ ở La Pan Tẩn (2001), Một mình một ngựa (2009), Bóng đêm (2011), Nguyễn Khải với Thượng Đế thì cười (2003), Châu Diên với Người Sông Mê(2005), Mạc Can
với Tấm ván phóng dao (2004), Những bầy mèo vô sinh (2008), Thái Bá Lợi với Khê Ma Ma (2004), Minh Sư (2010)…Đặc biệt năm 2011 tiểu thuyết Những ngã tư và những cột đèn của cố nhà văn Trần Dần (1926 - 1997)
được công bố sau 44 năm nằm im trong “ngăn kéo”. Có thể coi đây là một hiện
tượng của tiểu thuyết đương đại Việt Nam.
Sức sống của một một
nền tiểu thuyết, như lịch sử đã chỉ ra, thường cậy nhờ vào lực lượng sáng tác
trẻ luôn kịp thời bổ sung vào đội ngũ hùng hậu những nhà văn có khát vọng tôn
vinh thể loại “máy cái” của văn chương mọi thời đại. Đầu thế kỉ XXI chúng ta đã
vợi bớt nỗi lo về sự thiếu hụt các nhà tiểu thuyết trẻ nhưMa Văn Kháng đã có
lúc đặt ra một cách sát sườn “Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam có hơn 700, trong
đó có 335 nhà văn viết văn xuôi. Trong số này, nhà văn viết truyện ngắn, phóng
sự, bút kí chiếm tỉ lệ lấn át. Số người viết tiểu thuyết không lớn, khoảng 50
và cũng không hẳn chuyên viết một thể loại. Đáng chú ý là tiểu thuyết gia dưới
40 còn quá hiếm hoi” (1). Tuy vậy trên văn đàn hiện thời, các nhà tiểu thuyết
thuộc thế hệ 6X, 7X, 8X, có thể nói đang chiếm thế thượng phong. Đó là Thùy
Dương (SN 1960), tác giả 3 tiểu thuyết Ngụ
cư, Thức giấc, Trần gian; Nguyễn Việt Hà (SN 1962) tác giả của 2 tiểu
thuyết Cơ hội của Chúa và Khải
huyền muộn; Nguyễn Bình Phương (SN 1965) tác giả của 5 tiểu thuyết Những đứa trẻ chết già, Người đi vắng, Trí nhớ suy tàn,
Thoạt kỳ thủy và Ngồi; Lê Anh Hoài (SN 1966)
tác giả của hai tiểu thuyết Chuyện
tình mùa tạp kỹ và @ tình; Thuận (SN 1967) tác
giả của 5 tiểu thuyết Made in
Vietnam, Phố Tàu, Paris 11 tháng 8, T mất tích và Vân
Vy; Nguyễn Đình Tú(SN 1974)
với 6 tiểu thuyết Hồ sơ một
tử tù, Nét mặt buồn, Nháp, Bên
dòng Sầu Diện, Phiên bản và
một tiểu thuyết có tên rấtgợi - Kín.
Danh sách các tác giả trẻ viết tiểu thuyết còn kéo dài, đó là Nguyễn Thế Hùng
(SN 1972) với Họ vẫn chưa về (2009), Phùng Văn Khai (SN 1973) với Hư thực(2009) và Hồ đồ (2011), Đỗ Tiến Thụy (SN 1970) với Màu rừng ruộng (2006), Vũ Đình Giang (SN 1976) với Song song (2008) và Bờ xám (2010), Mai Anh Tuấn (SN 1982) với Giảng đường yêu dấu (2010), Đặng Thiều Quang (SN 1974) với Chờ tuyết rơi (2007), Nguyễn Quỳnh Trang (SN 1981)
với 1981, Nguyễn Thế
Hoàng Linh (SN 1982) với Chuyện
của thiên tài (2005), A Sáng
(SN 1976) với Thân xác (2011), Thủy Anna (SN 1982) với Lạc giới (2008), Vũ Phương Nghi (SN 1983) với Chuyện lan man đầu thế kỷ (2006), Trần Thu Trang (SN 1982) với Phải lấy người như anh (2005) và Cocktial cho tình yêu (2009), Dương Thụy (SN 1975)
với Nhắm mắt thấy Paris (2010), Gào (tên thật là Vũ Phương
Thanh, SN 1988) với Nhật ký
son môi…
Như thế bước đầu có đủ
cơ sở để chúng ta tin tưởng và kì vọng vào một nền tiểu thuyết trẻ Việt Nam trong tương
lai gần và xa.
1.2. Cơ sở lí
luận và thực tiễn của dòng tiểu thuyết “thân xác”
- Từ con người là “tổng hòa các quan hệ xã hội” đến con người “tự
nhiên”
Theo quan điểm của các
nhà kinh điển chủ nghĩa Mác, con người là một “tổng hòa các quan hệ xã hội”.
Trong văn chương cách mạng Việt Nam
(từ sau 1945), con người công dân - xã hội - chức năng được đề cao lên hàng
đầu. Con người cá nhân, con người bản năng với toàn bộ tính chất phức tạp và
phong phú của nó bị đẩy lùi về phía sau bởi nhiều lí do khách quan và chủ quan.
Về sau này Nguyễn Khải cảm thán mà viết “Vậy thì mấy chục năm qua tôi đã viết
về những ai nhỉ? Thì vẫn là viết về đồng đội, về bạn bè, về người thân kẻ
thuộc, là những người cùng thời với mình mà chính tôi là kẻ sinh ra họ cũng cảm
thấy còn xa lạ. Hình như họ sạch sẽ quá, thơm tho quá, như từ khoảng không bước
ra chứ không phải từ bùn đất của Việt Nam sinh ra. Họ không có chỗ đứng
cụ thể, không có điểm tựa cụ thể, nội lực tự sinh chứ không qua bất kì sự gạn
lọc nào từ các nguồn nuôi dưỡng. Nó không thuộc cõi người nên không thể bay lên
cõi văn chương. Nghĩ mà tiếc cho những năm tháng đã qua, chỉ hiểu đời có một
nửa, chỉ biết người có một nửa, cái nửa ai cũng nhìn thấy, còn lại bỏ hẳn cái
nửa chỉ nhà văn mới nhìn thấy” (2).
Theo cách diễn đạt của
Nguyễn Khải, thì trong một thời gian dài chúng ta đã quên đi “một nửa” kia cũng
rất quan trọng của con người - nửa bản năng, mà nếu không có nó, con người sẽ
lệch lạc, sẽ xơ cứng và vônghĩa.
M.Bakhtin, tác giả công
trình Lý luận và thi pháp
tiểu thuyết, cũng từng nhấn mạnh, nhiệm vụ của nhà tiểu thuyết là đi tìm
“con người trong con người”
- Lý thuyết của “chủ nghĩa tự nhiên”
và quan niệm về con người trong văn chương
Trước đây đã có lúc
chúng ta bày đặt ngôi vị cho các “chủ nghĩa” (chẳng hạn: chủ nghĩa hiện thực
tiến bộ hơn chủ nghĩa lãng mạn, chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa ưu việt
hơn chủ nghĩa hiện thực, còn chủ nghĩa tự nhiên thì bị xếp vào cái rọ “phản
tiến bộ nghệ thuật”). Nhưng đã đến lúc cần nhận thức lại “chủ nghĩa tự nhiên”
trong văn chương một cách công bằng, bởi vì “Khái niệmchủ nghĩa tự nhiên khi bị tách khỏi văn cảnh lịch
sử cụ thể, trở thành một thuật ngữ bị chuyển nghĩa, chỉ chung nhiều hiện tượng
văn hoá, văn học khác nhau, được nhận định là có những dấu hiệu như: lối tiếp
cận sinh học, phi xã hội đối với con người; lối miêu tả như ghi biên bản hồ sơ
đối với các hiện tượng đời sống, thiếu sự chọn lọc một cách có phê phán, thiếu
sự lí giải xã hội - triết học và sự khái quát, đánh giá bằng nghệ thuật”(3).
Như vậy vấn đề đặt ra là khi tiếp cận “chủ nghĩa tự nhiên” cần gắn nó với một
văn cảnh lịch sử cụ thể để nó không “bị chuyển nghĩa”. Chúng tôi cho rằng,
trong văn chương đương đại Việt Nam (từ sau 1975), có dấu hiệu của “chủ nghĩa
tự nhiên” trong sáng tác của nhiều nhà văn từ Lê Minh Khuê, Nguyễn Huy Thiệp,
Phạm Thị Hoài, Nguyễn Quang Lập, Nguyễn Việt Hà, Y Ban đến Nguyễn Văn Học, Vũ
Đình Giang, A Sáng, Vũ Phương Nghi, Nguyễn Quỳnh Trang…
- Vấn đề “tình dục” trong văn chương
đương đại đại Việt Nam
Tôi rất thích câu của
Mác, đại ý “Tất cả những gì gần gũi với con người đều không xa lạ với tôi”.
Ngay như Tô Hoài (1920), được đánh giá là nhà văn viết rất hay về phong tục của
một vùng ngoại thành Hà Nội xưa với những tác phẩm gọn ghẽ, tinh tế và thâm
trầm thì trong cuốn tiểu thuyết Ba
người khác (2006) cũng gây
tranh luận sôi nổi xoay quanh vấn đề “con người thân xác” (thậm chí có người
cho rằng tục). Nguyễn
Huy Thiệp đặc biệt quan tâm tới vấn đề này khi sáng tác. Ông viết “ Khi nói đến
“con người tự nhiên” và “con người xã hội”, tìm hiểu nó, lí giải nó, nhà văn bị
đẩy vào thế hiểm nghèo giữa hai thế lực: một là Tạo hoá khôn cùng và hai là
những thành kiến ràng buộc trong lịch sử và luật lệ của thể chế chính trị đương
thời. Những kẻ đểu cáng nhất trong số các nhà văn đương thời thường bất chấp Tạo
hoá, bất chấp tự nhiên, giày xéo lên bản tính người để tìm kiếm danh lợi ở cơ
chế chính trị trước mắt. Những nhà văn trẻ, chất phác hơn nhưng do đó ngu ngốc
hơn, cả tin nồng nhiệt ở Tạo hoá và tự nhiên, chĩa ngòi bút của mình vào xã hội
(…). Hình như chỗ giỏi của các nhà văn thiên tài là bằng lòng tốt và ngòi bút
bất lực của mình, anh ta kéo được sức mạnh của Tạo hoá tự nhiên cùng với sức
mạnh của thể chế chính trị xã hội đương thời xích lại được gần nhau”(4). Trong
tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp (truyện ngắn, tiểu thuyết, kịch), “con người tự
nhiên” nhiều khi lấn lướt “con người xã hội” (kiểu nhưTướng về hưu, Sang
sông, Không có vua, Cún, Những bài học nông thôn, Những người thợ xẻ, Huyền
thoại phố phường…). Trong truyện Bài
học tiếng Việt tác giả viết
“Tự nhiên có những lí lẽ khác với chúng ta” và “Con người tự nhiên vốn dĩ vô
luân, nó tự do” (5).
Nhà văn Bùi Anh Tấn,
tác giả tiểu thuyết Một thế
giới không có đàn bà, xuấtbản năm 2000 (tác phẩm đạt giải A Cuộc thi viết
tiểu thuyết và ký về chủ đề “Vì an ninh Tổ quốc và bình yên cuộc sống”,
1999-2002, do Bộ Công an và Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức) đã thẳng thắn thừa
nhận “Đồng tính luyến ái - đây là đề tài mà chúng tôi quan tâm (…). Đồng tính
luyến ái, vấn đề còn khá mới mẻ ở Việt Nam (…). Chúng ta đã nhìn nhận và
đánh giá những hiện tượng này như thế nào? (…). Đồng tính luyến ái - nếu bạn
hay tôi - chẳng may ai đó bị “đồng tính luyến ái” thật sự, chúng tôi xin được
gửi đến với tất cả tấm lòng cảm thông sâu sắc nhất. Hãy dũng cảm phấn đấu vượt
qua và chiến thắng chính bản thân mình, đừng để sa vào những dục vọng thấp hèn,
trái tự nhiên, sa đọa, để rồi ăn năn hối tiếc. Còn nếu, đây là sự thật, là
những thôi thúc bản năng của cá nhân, xin hãy sống và ngẩng cao đầu đón bình
minh, để tin vào một ngày mai cuộc sống bạnn tốt đẹp hơn” (6)
Còn Thủy Anna, tác giả
tiểu thuyết Lạc giới (tức Điếm
trai) và Thoát y dưới
trăng thì tự tin trả
lời “Thực ra sex không còn là một khái niệm xa lạ với
văn chương nữa, nhưng viết làm sao để câu chuyện hàm chứa bi kịch tột cùng của
nhân vật, đó chính là sứ mệnh của người viết”.
2. Hiện trạng
dòng tiểu thuyết thân
xác
2.1.Các tiểu
thuyết được khảo sát
Một thế giới không
có đàn bà (2000) của Bùi Anh Tấn, Gái
điếm (2007) của Nguyễn Văn
Học,Tiểu Long Nữ (2006)
và Gạ tình lấy điểm (2007) của Nguyễn Huy Thiệp, Chuyện lan man đầu thế kỷ (2006) của Vũ Phương Nghi, Chờ tuyết rơi (2007) của Đặng Thiều Quang, Lạc giới(2008) của Thủy Anna, Tiểu thuyết đàn bà (2008) của Lý Lan, Vân Vy (2008) của Thuận, Thời loạn (2009) của Lê Lựu, Quyên (2009) của Nguyễn văn Thọ, Cocktail cho tình yêu (2009) của Trần Thu Trang, Thể xác lưu lạc (2009) của Tiến Đạt, Sợi xích (2009) của Lê Kiều Như, Nhật ký son môi (2010) của Gào (tên thật là Vũ Phương
Thanh, SN 1988), Dại tình (2010) của Bùi Bình Thi, @tình (2010) của Lê Anh Hoài, Bờ xám (2010) của Vũ Đình Giang, Thân xác (2011) của A Sáng, Mảnh vỡ (2011) của Đào Bá Đoàn.
Hai mươi cuốn tiểu
thuyết mà chúng tôi khảo sát chưa phải là con số đầy đủ về dòng tiểu thuyết
“thân xác” trong văn chương đương đại Việt Nam thập niên đầu thế kỉ XXI. Tuy
nhiên, theo chúng tôi, là khá điển hình để qua đó chúng ta có thể nhận biết
được một cách căn bản bộ phận tiểu thuyết viết về “thân xác”, hay gọi khác đi
là đời sống tình dục, một hoạt động bản năng của con người.
2.2.Ý thức khám
phá phần “bản thể” con người
Có thể nói Một thế giới không có đàn bà (2000) của Bùi Anh Tấn là cuốn tiểu
thuyết “hot” nhất, khai thông cho dòng tiểu thuyết “thân xác” thập niên đầu
tiên của thế kỉ XXI. Mở đầu tiểu thuyết là một cái chết, vì thế một vụ án được
mở ra, nạn nhân là một nhà khoa học độc thân, có uy tín với mọi người. Các
trinh sát Công an được tung vào cuộc và phát hiện ra một thế giới đã và đang
tồn tại trong xã hội hiện đại - thế giới dị biệt của những người đồng tính
luyến ái nam (gay). Thành Trung, thiếu úy trinh sát Công an, là nhân
vật chính, được giao điều tra vụ án. Vụ án liên quan đến người đồng tính nam.
Cũng vì được giao điều ta vụ này mà Thành Trung bỗng nhiên phát hiện ra mình
cũng “dính” bệnh. Thời gian tưởng như khỏa lấp căn bệnh quái ác đó vì “Năm tròn
17 tuổi, ngay sau đêm sinh nhật của tuổi mười bảy, ngủ và Trung chợt thức giấc
nửa đêm kinh sợ vì trong mơ khi nó thấy mình và thầy có những quan hệ tình dục
với nhau. Khác hẳn với những lần thầy vẫn làm cho nó trong phòng tập, Trung
thấy có những cảm giác không thể giải thích nổi nếu như không muốn nói là nó
thích thú điều đó. Thành Trung sợ hãi trước sự thật này”. Sau này khi bệnh tái
phát (trong thời gian đánh án) đã có lúc Thành Trung muốn tự tử vì “Bởi vì
chúng ta không là ai cả, không giống ai cả. Đấy là một điều bất hạnh mà chúng
ta không hề tự chọn lựa cho mình điều ấy (…). Trong cuộc đời mênh mông này,
chúng ta chỉ là những kẻ lạc loài, trôi dật dờ bên lề cuộc sống, vì đời không
chấp nhận chúng ta” (7). Nhưng may mắn, cuối cùng anh đã thoát ra được khỏi cái
chết vô nghĩa và vô lí. M.Kundera ví nhà tiểu thuyết như một nhà thám hiểm,
trong trường hợp của Bùi Anh Tấn, rõ ràng tác giả đã thám hiểm vào miền của
“cái nghịch dị” (grotesque) - ở đây là “gay” (đồng tính nam). Tôi gọi tiểu
thuyết của Bùi Anh Tấn là “chuyện trinh thám buồn”.
Năm 2010, thị trường
sách suốt từ bắc chí nam, nhất là Hà Nội, nóng lên vì tiểu thuyết Dại tìnhcủa Bùi Bình Thi. Đây
là cuốn sách kể chuyện ngoại tình của những người phụ nữ có tên là Thuần, Hồng,
Hương, Thoa, Sâm, Kim Liên, Ngân và Thắm…Họ là những người phụ nữ thành đạt
trong cuộc sống nhưng thiếu đi “cái nửa” kia, họ tự kể về mình một cách thẳng
băng, họ kể về bản năng của con người họ, bản năng cố vượt qua bao nhiêu
“barie”, hiểu là những định kiến nghiệt ngã, vốn có tự bao đời đã vô tình kìm
hãm người phụ nữ đi tìm khoái lạc thân xác. Họ coi bản năng tình dục là cao
quý, nó có thể làm cho con người trở nên minh mẫn hơn, cao thượng hơn, hòa đồng
hơn với đồng loại. Tác giả tỏ ra thành thực khi nói rõ về cách mình viết cuốn
tiểu thuyết này là do được một người bạn tặng cho một máy ghi âm đặc dụng “Nó
cũng hoàn toàn ghi rất rõ tiếng của những ai đó đang nói ở bên kia một bức
tường, trong một cái phòng nào đó, thí dụ cái phòng ấy là phòng ngủ của hai vợ
chồng nào đó đang nằm trên giường, đang dốc bầu tâm sự với nhau, và cả tiếng
động của giường khi họ làm tình”. Tiểu thuyết Dại
tình của Bùi Bình Thi có
nhiều cận cảnh, đặc tả về chuyện chăn gối của phụ nữ. Cũng đã có một vài ý kiến
phê phán cuốn sách này, nhưng như một nghịch lí, sách bán rất chạy. Nói một
cách văn vẻ thì Dại tình là một cuộc nổi loạn của phụ nữ trong
văn chương. Nguyễn Huy Thiệp trong bài Một
góc sơ xuất trong thế giới nội tâm nhà văn đã nhấn mạnh “ Sự ngộ nhận thứ hai
không khủng khiếp như ngộ nhận thứ nhất nhưng lại rót vào nội tâm con người
nhiều muối hơn cả, tôi nghĩ rằng đây là sự ngộ nhận giới tính. Phần lớn đàn ông
chúng ta chẳng hiểu gì về phụ nữ. Tôi chỉ mang máng hiểu rằng đấy là một lực
lượng tự nhiên kì lạ. Tất cả những điều chúng ta biết về họ và ra sức làm khổ
họ đơn thuần chỉ vì chúng ta quá sợ hãi những ước lệ xã hội, những ước lệ phi
nhân tính mà thôi” (8).
Tiểu thuyết Thân xác của A Sáng được coi là cuốn sách “bắt
mắt” nhất trong năm 2011 (sách do Nxb Phụ nữ ấn hành) trên chủ đề tình dục.
Chuyện được kể từ ngôi thứ nhất (“tôi”). Tiểu thuyết mở đầu bằng một lời tự thú
thẳng thắn, theo phong cách của con người hiện đại, thẳng thắn đến mức tàn nhẫn
và lạnh lùng “Đêm qua tôi đã ngủ với lão. Tôi đã để lão đạt được mục đích và
cũng để chính tôi đạt được mục đích. Phải, tôi đã làm tình với lão - đúng hơn
-tôi và lão đã đổi chác bằng xác thịt (…). Đó không phải là lần đầu tiên của
tôi. Nhưng chưa bao giờ tôi sợ hãi như đêm qua và cũng kinh tởm chính mình như
đêm qua. Lão hổn hển, trườn trên người tôi, hai mắt trắng dã. Có lẽ lão không
nhắm mắt vì để chiêm ngưỡng thân thể của tôi (…). Nhưng cũng thật kì lạ, đêm
qua tôi cũng không nhắm mắt khi một gã đàn ông đang trườn trên thân thể mình”.
Cô gái kể câu chuyện này là một nhà báo, người dân tộc, có bút danh là Sơn Nữ.
Muốn được ở Hà Nội, muốn có việc làm ổn định, và nhất là muốn có một cuộc sống
đầy đủ, cô nhà báo giỏi giang này đã bán mình ( không phải để chuộc cha như
Thúy Kiều của Nguyến Du, mà để sung sướng). Nhờ “vốn tự có” mà cô có được nhiều
tiền, có xe đẹp, có căn hộ sang trọng ở Thủ đô. Cô phóng viên trẻ tuổi và xinh
đẹp này đã “tiêu diệt” ông Tổng biên tập già nhưng có “máu dê” bằng một cơn đột
quỵ. Anh chàng kế ngôi vừa leo lên cái ghế Tổng biên tập lại cũng bị cô cho
“nôc-ao” bằng chính cái thân xác hùng mạnh của một cô gái dân tộc đầy sức sống
“ Không kịp cho hắn nói hết câu, tôi lao vào như cơn gió, bộ ngực đã tan hoang
của tôi ve vẩy như đầu rắn kẹp chặt cái mặt bóng mượt của hắn. Tôi đè lên người
hắn, tôi lột quần áo hắn, dùng cặp đùi đầy sức sống và dòng máu họ Nùng kẹp
chặt thân thể hắn. Và tôi trườn - trườn như một con điếm có hạng - bộ ngực tôi
quấn lấy cổ hắn thật chặt, tay tôi ghì chắc tay hắn…Còn hắn, có lẽ choáng vì
sức mạnh bất thần của tôi, chỉ kịp rên rỉ và xì ra như quả bóng bị đâm (…).
Đang thắng thế, tôi muốn làm nhục hắn, nên quay ra vuốt ve cái lưng ướt đẫm mồ
hôi của hắn. Tay tôi thọc sâu vào con giống
của hắn, rồi lại vuốt ve cái má trơn như mỡ của hắn, mắt tôi nhìn hắn đầy
thương hại. Mặt hắn tái dại, thở khè khè như con mèo hen gặp thời tiết xấu”.
Cũng có người khi đọc tiểu thuyết Thân
xác của A Sáng, cho rằng tác
giả viết quá sâu, quá kĩ vào chuyện xác thịt. Nhưng cũng không ít người có ý
khen tác giả này dã biết vượt lên chuyện “thân xác’ để nói được một cái gì đó
có ý nghĩa hơn. Nguyễn Quang Thiều trong Lời
giới thiệu in đầu sách thì
khen “A Sáng là đứa con của người Tày Trùng Khánh và anh thấu hiểu điều đó.
Giống con đường của cô gái trong cuốn sách, anh đã rời làng Pác Thay, Trùng
Khánh và mang theo thân xác vùi vào đời sống đô thị náo loạn như bao kẻ khác
bởi số phận. Nhưng lá bùa có thể cứu tâm hồn cô gái kia, cứu tâm hồn A Sáng hay
cứu tâm hồn của bất cứ người Tày Trùng Khánh nào đó thoát khỏi cái lưỡi dục
vọng của đời sống đô thị chính là cái hạt dẻ”. Thiết nghĩ cái câu chuyện “thân
xác” mà tác giả kể lại trong cuốn tiểu thuyết này không đơn thuần là “thân xác”
phụ nữ, mà là cái “thân xác” con người thời đại vốn rất dễ bị tha hoá. Vì thế,
từ nhan đề tác phẩm đến toàn bộ diễn biến câu chuyện, ít nhiều mang ý nghĩa
biểu tượng.
Cũng gây ồn ào không
kém trên văn đàn gần đây về chuyện “thân xác” là cuốn sách Sợi xích(NXB Hội Nhà văn,
2010) của Lê Kiều Như. Về hình thức thể loại, ý kiến vẫn chưa thống nhất khi
gọi nó là tiểu thuyết hay truyện. Có người ác khẩu gọi nó là “dâm thư”, có
người nhẹ hơn thì gọi là “tiểu thuyết ba xu”. Trong Mở đầu tác phẩm, Lê Kiều Như viết “Tôi trăn
trở nhiều đêm và bị ám ảnh bởi người phụ nữ đáng thương đó, bi kịch và hình ảnh
ấy xâm chiếm tôi suốt bao năm qua. Nhiều khi tôi rơi nước mắt nghĩ đến sự thật,
giả trong cuộc sống. Có đêm tôi thức trắng, viết về số phận, những đau đớn của
tình yêu. Sau sự thiếu thốn, mất mát, họ trở thành một dạng người khao khát
hưởng sự khoái lạc bản năng và tự biến mình trở thành nô lệ, lạc lối trong cuộc
sống, nối theo sự cùng quẫn của lí trí, và bi kịch trút lên cuộc đời họ! Tôi
muốn viết về những bản năng nhục thể của con người, mặt phải và mặt trái của sex làm cho con người thăng hoa trong cuộc
sống nhưng cũng làm cho con người khổ đau cùng quẫn”. Thực ra nếu không có một
số ảnh minh họa có phần phản cảm và buổi giới thiệu sách hơi ầm ĩ thì, công
bằng mà nói, Sợi xích của Lê Kiều Như cũng chưa phải là sách sex thực sự. Cô gái trong truyện như
là một nô lệ thời hiện đại vì người chồng do quá yêu hay quá hay ghen tuông đã
“Khóa chặt tôi bằng một sợi xích” (hiểu theo cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng).
Trong căn buồng hạnh phúc anh ta đã hành xác người vợ của mình bằng những cách
thể hiện tình cảm quái đản. Nhà văn Lê Thiếu Nhơn nhận xét “ Ở góc độ người
đọc, tôi thấy Sợi xích chưa phải là sex. Đây là cuốn sách bình
thường, tác giả viết yếu. Yếu tố sex chưa đậm đặc như nhiều người nghĩ mà
vấn đề là viết về sex kém (…). Cái được nhất của cuốn
này là người viết đã nêu lên được một hình tượng rất văn học là hình ảnh người
đàn bà bị chồng xích, gợi lên nỗi đau về thân phận người phụ hữ. Tiếc là tác
giả có ý nhưng chưa giải quyết được vấn đề mình nêu ra trong sách” (9).
Chúng tôi muốn dừng lại
phân tích kĩ hơn hai tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp được coi là khá điển hình
cho dòng tiểu thuyết “thân xác” hiện nay: Tiểu
long nữ (2006) và Gạ tình lấy điểm(2007). Sau
khi thành danh nhờ truyện ngắn (độ phát tiết tài hoa của nhà văn này trong
khoảng thời gian từ 1986- 1991 với hai cột mốc Tướng về hưu và Sang
sông), nhà văn này sau khi tự cảm thấy không thể viết thêm truyện ngắn
hay, đã đổi ý sang viết tiểu thuyết và cổ súy cho thể loại “cỡ bự” này trong
văn chương. Ông viết liền ba bài trong năm 2003 Thời của tiểu thuyết (về sau tập hợp in trong sách Giăng lưới bắt chim, Nxb Hội
Nhà văn, 2005). Thực ra trước đó ông đã viết và xuất bản ở nước ngoài tiểu
thuyết Tuổi hai mươi yêu dấu.
Hai cuốn tiểu thuyết có tính chất “thân xác” của Nguyễn Huy Thiệp đều dựa vào
thời sự, hay nói chính xác là các vụ án hình sự có thật đã được các phương tiện
truyền thông loan tải công khai. Tiểu
long nữ viết về vụ án nổi
đình nổi đám mà nhân vật chính là Lương Quốc Dũng, người có quan hệ với người
nữ vị thành niên, bị Tòa xử tù giam. Nhà văn tự thú nhận “ Tiểu long nữ là một cuốn tiểu thuyết thời sự. Nó
được viết ra từ một chuyện nhảm nhí (…). Thực ra, ý nghĩa của nó cũng chỉ để
mua vui và kiếm tiền” (Lời tựa). Nhân vật chính là Nguyễn Quốc Lương,
một quan chức ngành xây dựng, có năng lực, nhiều tiền và mê gái, tất nhiên. Chi
(cô bé mới lớn bị “mẹ mìn” Thúy Vinh đưa vào bẫy để tâng công với Lương và moi
tiền của anh ta). Nhưng Nguyễn Huy Thiệp đã rất cao tay, ở chương 34, khi Thúy
Vinh “lùa” được bé Chi vào phòng cùng với Lương thì không dàn cảnh chăn gối
nữa, trái lại để nhân vật Lương sám hối trước Chi, có thể vì cô ta còn quá bé
nên Lương không nỡ, hoặc giả anh ta động lòng trắc ẩn vì thấy cô bé Chi là “báu
vật…Đúng là một báu vật…Mình đang làm gì? Tội lỗi…” (chỗ này có thể Nguyễn Huy
Thiệp ảnh hưởng tác phẩm Hồi
ức về những cô gái điếm buồn của tôi của
G. Mackex). Lương đã ra khỏi phòng và không quên để lại cho bé Chi số tiền 100
đôla. Vấn đề “thân xác”, trong trường hợp này được nhà văn nêu như một biểu
tượng của sự tha hoá và chống lại tha hoá, của nhân cách và phi nhân cách.
Cuốn tiểu thuyết “thân
xác” thứ hai của Nguyễn Huy Tiệp có nhan đề rất thị trường- Gạ tình lấy điểm - cũng dựa vào một scandal rất
thời sự, chuyện về một ông thầy chuyên gạ tình sinh viên bằng điểm. Trong Lời tựa, tác giả viết “Tiểu
thuyết - đấy là một thể loại nghệ thuật có tính thị phi, ngồi lê đôi mách (nếu
chỉ là hiện thực thuần túy không có tư tưởng). Nó sinh động bởi sự nguyên thủy
của hình ảnh và của sự kiện trực tiếp. Nó đòi hỏi người viết “vừa tầm” với nó”.
Nhân vật chính của tiểu thuyêt này là thầy giáo Đỗ Tư Công và cô sinh viên năm
thứ hai Vân Dung. Vì quan hệ này mà thầy Công phải rời nhiệm sở, còn Vân Dung
sau đó ra trường, bước vào cuộc đời rộng lớn với biết bao nhiêu cạm bẫy. Nhưng
có một điều lạ là không có nữ sinh nào căm ghét hay khinh bỉ thầy Công. Đây là
một người đàn ông sống có đam mê, có chủ kiến “Ngẫm đi ngẫm lại trên cõi đời
này mỗi chuyện âm dương trai gái là quan trọng nhất. Sự hòa hợp ấy làm nên ý
nghĩa cuộc sống của người ta. Có nó, mọi sự hanh thông, người ta như sống trên
trời, tâm tư nhẹ bổng, thời gian trôi nhanh vùn vụt, cuộc sống không còn là
ngục tù, không còn là thành kiến, niềm vui tựa như bất tận. Không có nó - không
có sự hòa hợp kì diệu ấy - mỗi một ngày sống là một ngày luyện ngục của kiếp
người lưu đày (…). Tạo được sự hòa hợp âm dương ở mỗi người đấy là bí mật ý
nghĩa cuộc đời của họ. Điều này cũng là ý nghĩa bí mật của cả xã hội, rộng hơn
là của Tạo hoá vĩ đại ngoài kia, của cả vũ trụ bao la rộng lớn”. Vấn đề là tại
sao Vân Dung và những nữ sinh khác sẵn sàng dâng hiến thân xác cho thầy Công,
tại sao thầy Công lại đam mê “thân xác” đến như thế để nhận một kết cục đáng
buồn (phải “bêu gương” trước dư luận xã hội và bị xử lí hành chính, buộc thôi
việc)? Ở đây chỉ có thể giải thích cái động lực có tính bản năng đã thôi thúc
thầy Công hành xử như thế, còn đám sinh viên nữ thì vừa xấu hổ lại vừa thích
thú khi “gạ tình lấy điểm” với thầy giáo. Ở đây là quan hệ hai chiều, không có
sự cưỡng bức theo nghĩa đen. Dường như con người ta hành động bởi sự thôi thúc
và dẫn dắt của bản năng nhiều hơn là lí trí.
Tuy tác giả thừa nhận
đây là loại “tiểu thuyết ba xu”, viết nhanh để kiếm tiền (và nếu kiếm tiền thì
cũng chính đáng vì bằng sức lao động của bản thân), nhưng đọc kĩ vẫn thấy những
nỗi niềm trăn trở trước nhân tình thế thái, thấy có những cơn xúc động ngấm
ngầm, và đôi khi biết đâu, tác giả đã gạt thầm nước mắt trước cảnh đời đen bạc
đã khiến cho nhiều người tốt sa cơ lỡ vận!
2.3. Một “cuộc
chơi” ngôn từ
- Dòng tiểu thuyết
“thân xác” thể nghiệm một “cuộc chơi” ngôn từ theo hướng “phi sử thi”,“suồng
sã”, “đời thường”.
Ngay Tô Hoài là nhà văn
rất cẩn trọng khi dùng ngôn từ nhưng trong tiểu thyết Ba người khác(2006) cũng đã
dám “phá rào” hướng tới việc sử dụng một thứ chữ nghĩa “tung tẩy” (vì thế có
người cho rằng nhà văn đã “tục hoá” ngôn từ văn chương). Nguyễn Huy Thiệp, từ
lâu vẫn được coi là nhà văn đã “bình dân hoá” ngôn từ văn chương. Nhưng dường
như độc giả lại sẵn sàng đón nhận cách viết này.
Chúng tôi đồng ý với
quan điểm của nhà nghiên cứuNguyễn Thị Bình khi đề xuất thuật ngữ “ngôn ngữ
thân thể” đã gây không ít tranh luận “Xem xét ngôn từ trong một chỉnh thể tác
phẩm không thể không xem xét ở hai cấp độ: lời văn và các phương thức tổ chức
lời văn. Khảo sát văn xuôi đương đại ở cấp độ lời văn, chúng tôi nhận thấy một
đặc điểm rất đáng chú ý trong ngôn ngữ văn học giai đoạn này: lớp ngôn ngữ thân
thể dược nhiều nhà văn tập trung khai thác. Điều này không chỉ phản ánh tâm
thức thời đại tiêu dùng, thời đại hậu công nghiệp, thời đại cá nhân, mà có lẽ
càng về sau càng rõ xu thế hướng tới một hệ hình mới” (10).
Các nhà văn trẻ trong
tiểu thuyết riêng thích sử dụng kiểu “ngôn ngữ thân thể” để kể chuyện (chúng ta
tìm thấy kiểu ngôn từ này trong sáng tác thơ của Bùi Chí Vinh, Vi Thùy Linh,
Phan Huyền Thư, Nhóm Ngựa Trời; trong truyện ngắn của Đỗ Hoàng Diệu, Nguyễn
Vĩnh Nguyên, Võ Hồng Thu…).
Cuốn tiểu thuyết “thân
xác” mới nhất mà chúng tôi có trong tay, nhan đề Mảnh vỡ (Nxb Hội Nhà văn, nộp lưu chiểu quý
IV, năm 2011) của tác giả Đào Bá Đoàn. Chuyện kể về một cô gái phải chấp nhận
khỏa thân cho người khác làm mẫu để vẽ nhằm kiếm tiền nuôi mẹ bị bệnh nặng. Nếu
trước đây, trong tình thế ấy, sẽ có một lớp ngôn từ đầy thương cảm, thậm chí
mùi mẫn. Nhưng nay, trong tay tác giả trẻ này thì thẳng băng “Khi những mảnh
vải nhỏ cuối cùng rời khỏi cơ thể tôi, theo phản xạ tự nhiên, tôi vẫn lấy tay
che. Nhưng khi những lời tự nhiên, không lúng túng của họa sĩ vang lên thì tôi
dần dần buông thả…Tôi đã trần truồng trước mặt đàn ông. Cảm giác đầu tiên của
tôi là sự lâng lâng cao dần. Tôi không dám nhìn vào họa sĩ, vì sợ sẽ phát hiện
ra cái nhìn dục tính của đàn ông (…). Và tôi trôi vào vô cảm nhận (…). Tôi đưa
tay mở nhẹ hàng cúc. Chiếc áo ngoài thoát ra, tôi như cô vũ nữ ở trần với chiếc
coóc- xêbé con che vú. Tôi vắt áo xong thì liền khom người tháo chiếc quần dài.
Tôi như một khách du lịch mùa hè đi tắm biển với chiếc quần lót và áo lót bé
nhỏ. Tôi lại vắt nó lên xà. Tim tôi hơi vội vàng. Hơi thở tôi hơi sâu…tôi đưa
tay với lại đằng sau bật tung chiếc cúc. Đoạn dây vải thõng xuống hai bên cạnh
sườn, tôi khẽ gỡ nốt nó ra. Đôi vú tôi bung lên, tròn trặn, trắng nuốt với núm
vú hồng và đầu vú nhỏ tròn tự tôi cũng đã trăm lần thấy nó xinh đẹp và hấp dẫn
vô cùng”. Viết về “ thân xác” như thế thì đáng chiêm ngưỡng và ca ngợi vì tinh
thần xả thân của người con gái, không gợi dục và không phản cảm.
- Dòng tiểu thuyết
“thân xác” có đặc trưng của một thứngôn ngữ tốc độ và gia tăng lượng thông tin,
vì lẽ đó trong nhiều trường hợp nó gần với ngôn ngữ báo chí. Dường như tâm thế
“sống gấp” cũng ảnh thưởng đến cách viết của người trẻ. Cây bút trẻ có tên một
chữ Gào (tên thật là Vũ Phương Thanh) trong tiểu thuyết Nhật ký son môi (Nxb Thời đại, 2010), đã trưng ra một
cách viết với một tốc độ cao “Tôi yêu một chàng trai vào đầu năm ngoái. Vậy là
tính đến bây giờ chúng tôi đã yêu nhau được gần hai năm…Mặc dù người yêu tôi đi
du học, nhưng phần lớn thời gian trong cuộc sống, chúng tôi đều dành cho
nhau…Ví dụ chúng tôi có thể ngồi nói chuyện với nhau qua skype 24 giờ mỗi ngày.
Hoặc nói chuyện điện thoại thâu đêm suốt sáng”. Người trẻ sống tốc độ và văn
của họ cũng tốc độ. Dường như họ muốn cho độc giả không cưỡng lại được khi đọc
tác phẩm bằng cách cuốn họ vào dòng thác của ngôn từ.
Vũ Đình Giang, tác giả
của hai cuốn tiểu thuyết bán chạy ở phía nam Song
song (2008) và Bờ xám (2010), đã có lần tuyên bố anh thích
những “vũ điệu chữ” hay “thác chữ”. Quả thực đọc Bờ xám của tác giả này mới thấy ngôn từ luôn
cựa quậy, xáo trộn, chen chúc, vừa xô đẩy nhau vừa nhảy múa. Xin dẫn một ví dụ
nhỏ “Thì đây: một đám sinh viên đột ngột xuất hiện từ ngõ trái - nơi ngự trị
một dãy chuồng trại khô cằn, ngày lại ngày diễn ra công cuộc chăn dắt, hút rỉa,
nhồi nhét, và tra tấn lũ sinh viên khoa thiết kế. Bọn chúng tuôn chảy cùng nhau
thành khối chất lỏng nhơm nhớp, vo ve bám đuổi mục tiêu như một bầy ruồi”.
3. Kết luận
bước đầu
3.1. Trong 20 cuốn tiểu
thuyết chúng tôi dẫn giải khảo sát, đặc biệt những cuốn tiểu thuyết chúng tôi
dừng lại phân tích kĩ sẽ thấy vấn đề tình dục nổi lên hàng đầu của việc miêu
tả. Tuy nhiên không nên vơ đũa cả nắm, cho rằng, đây là “tiểu thuyết ba xu” hay
“dâm thư” mà cần công bằng trong đánh giá. Tôi nhớ một câu của nhà mỹ học cổ
điển Đức Hêghen, đại ý, cái gì tồn tại cái đó hợp lí. Tiểu thuyết “thân xác’ có
công chúng, có “thị phần’ sách khá lớn, vậy ắt hẳn nó không dễ bị tiêu diệt bởi
“văn chương tinh hoa” như cách chúng ta nghĩ. Tiểu thuyết “thân xác” có thuộc
phạm trù “văn hoá đại chúng” hay không, vấn đề này cần có thời gian nghiên cứu
kĩ càng và có trao đổi khoa học cẩn trọng.
3.2. Trong sáng tác văn
chương, một vấn đề muôn thưở được đặt ra: không phải “viết về cái gì” mà là
“viết như thế nào” mới quan trọng, mới thể hiện tài nghệ của nhà văn (chỉ cần
nhớ lại những sáng tác kiểu Lục
xì của Vũ Trọng Phụng chúng
ta sẽ được khai sáng). Viết về “thân xác” (về bản năng tình dục, về chuyện chăn
gối, về đồng tính…), bản thân nhà văn không có lỗi, nếu độc giả thích đọc “thân
xác” cũng không có lỗi. Lỗi là ở những định kiến chật hẹp của chúng ta, lỗi là
nếu nhà văn lợi dụng “thân xác” để mưu cầu chuyện khác ngoài văn chương. Không
tránh khỏi những trường hợp non tay nghề (Lê Kiều Như viết Sợi xích) hoặc hơi tham lam và thiếu kiềm chế
trong khi viết như trường hợp Bùi Bình Thi với Dại tình.
3.3. Viết hay về “thân
xác” là viết về con người trong toàn bộ tính phức tạp, đa dạng và phong phú của
nó. “Thân xác” con người mãi mãi là một bí ẩn thách gọi nghà văn khám phá và
thể hiện trên tinh thần Chân - Thiện - Mĩ.
Bùi Việt Thắng
TÀI LIỆU THAM
KHẢO
1. Nhiều tác giả, Đổi mới tư duy tiểu thuyết,
Nxb Hội Nhà văn, 2002, tr.14.
2. Nguyễn Khải, Chuyện nghề, Nxb Hội Nhà văn,1994, tr.41-42.
3. Từ điển văn học (Bộ mới), Nxb Thế giới, 2004, tr.296.
4. Nguyễn Huy Thiệp, Giăng lưới bắt chim, Nxb Hội
Nhà văn, 2005, tr. 28-29
5. Nguyễn Huy Thiệp, Cánh buồm nâu thưở ấy (Tuyển chọn những truyện ngắn hay nhất
và mới nhất), Nxb Hội Nhà văn, 2005, tr. 202, 210.
6. Bùi Anh Tấn, Một thế giới không có đàn bà,
Nxb Công an nhân dân, 2000, tr 5-6 và 459.
8. Nguyễn Huy Thiệp, Giăng lưới bắt chim, Nxb Hội nhà văn, 2005, tr.15.
10. Nguyễn Thị Bình,
Nguyễn Thị Tuyết Minh, Vài
nét về ngôn ngữ thân thể trong văn xuôi đương đại, Tạp chí Văn nghệ quân đội, số
718, năm 2010.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét