Thái Thị Thanh Huyền
I. Khái quát chung về tình huống truyện
Nguyễn Huy Thiệp không thuật lại cả một đời người mà chỉ chọn một ngày duy nhất, ngày ông Diểu mang khẩu súng hai nòng mới tinh con trai gửi về để vào rừng săn. Một cái cớ rất đỗi bình thường: tuổi già, súng mới, rừng xuân đẹp... đủ để khơi lên cảm giác “đáng sống”, đủ để một người đàn ông sáu mươi muốn thử thời vận. Nhưng chính cái cớ vô hại ấy lại mở ra một cuộc va đập dữ dội giữa con người với thiên nhiên, giữa bản năng bạo liệt và phần nhân tính yếu mềm. Đây là kiểu tình huống truyện đặc trưng của Nguyễn Huy Thiệp: từ cái rất nhỏ làm phát lộ cái rất lớn, từ việc rất thường đẩy nhân vật tới bờ vực của sự phán xét đạo đức.
II. Rừng xuân: Không gian thiêng liêng bị xé đôi bởi ý đồ sát sinh
Sau Tết một tháng là thời điểm rừng đẹp nhất. Thiên nhiên hiện lên với vẻ trang trọng và tình cảm: rừng “xanh ngắt và ẩm ướt”, mưa xuân mỏng như lụa, không khí “trong lọc”, lớp lá mục ải mềm dưới chân. Tất cả đều gợi nên một sự thanh sạch, một sự mềm hóa tâm hồn, như thể thiên nhiên đang cử hành nghi lễ mùa xuân của mình. Ấy vậy mà giữa dòng thanh khiết ấy, ông Diểu lại xuất hiện với súng hai nòng, áo quần đi săn và một ý định rất kiên quyết: bắn cho được “con át chủ bài”. Sự đối lập giữa vẻ đẹp thiêng liêng của rừng xuân và dã tâm sát sinh của con người tạo nên nghịch lí đầu tiên của truyện. Thiên nhiên là nơi phù hợp để con người được gột rửa, nhưng ông Diểu lại biến nó thành trường săn, nơi một sinh linh sẽ phải đổ máu.
III. Diễn biến kì lạ: Thợ săn đánh mất quyền lực của chính mình
Ban đầu, mọi thứ có vẻ rất “đúng bài”. Ông Diểu tính toán hướng gió, luồn lách vào vị trí, quan sát “khỉ gác”, chờ đúng thời điểm. Ông thậm chí còn gán cho con khỉ đực đủ loại tội danh mang màu sắc nhân loại hoá: “bạo chúa”, “phóng đãng”, “nhà lập pháp bẩn thỉu”, như thể cần biện minh cho việc sát hại nó. Khi bóp cò bắn trúng con khỉ đực, ông tin rằng mình đã thành công. Nhưng từ đây, mọi thứ thay đổi. Con khỉ cái quay lại, vừa sợ hãi vừa đau đớn. Con khỉ con bất thình lình túm lấy dây súng và lao xuống vực, kéo theo toàn bộ vị thế thợ săn của ông Diểu. Ông trở nên hoảng loạn, chạy cuống cuồng đuổi theo, chỉ để chứng kiến tiếng rú thảm khốc vang lên từ vực sâu. Từ một kẻ chủ động, ông Diểu trở thành một kẻ bị động, bị đẩy vào thế yếu bởi chính hậu quả hành động của mình. Cuộc đi săn kì lạ trước hết là sự đảo ngược quyền lực: người có súng lại hoảng hốt hơn loài thú không có gì ngoài bản năng sinh tồn.
IV. Tình huống đối mặt : Từ kẻ đi săn trở thành kẻ mang nợ
Từ lúc khỉ con rơi xuống vực, cuộc đi săn mất hết ý nghĩa “thú vui đàn ông”. Tiếng rú ấy khiến ông kinh hãi theo nghĩa đạo đức. Hõm Chết phủ đầy sương mù gợi nên cảm giác bị thiên nhiên phán xử. Đỉnh điểm của bước ngoặt là cảnh ông Diểu leo lên mỏm đá để cứu con khỉ đực bị thương. Trên núi đá trơn trượt, ông trần truồng, vắt kiệt sức để bế con vật. Ông tháo nốt chiếc quần lót cuối cùng để băng bó cho nó. Hình ảnh ấy có giá trị biểu tượng mạnh: ông Diểu như lột bỏ hết lớp giáp trụ, lớp kiêu hãnh và lớp tàn nhẫn của bản thân, chỉ còn lại một con người trần trụi đối diện với một sinh linh đang đau đớn. Cuộc đi săn, từ chỗ là hành trình chinh phục, giờ trở thành hành trình chuộc lỗi đầy gian nan. Ông Diểu không còn săn ai, ông đang cứu kẻ mình đã làm bị thương, tức là đang đối mặt với chính tội lỗi của mình.
V. Hoán đổi vai: Con người bị loài khỉ “phản chiếu”
Khi ông Diểu mang con khỉ đực xuống núi, khỉ cái lẽo đẽo theo sau. Nó vừa cảnh giác vừa đau đớn, vừa sợ hãi vừa quyết liệt đòi lại bạn đời. Chính nó đã khiến ông Diểu nhận ra: ông không thể vừa tỏ ra nhân đạo vừa cố giữ lấy“chiến lợi phẩm”. Khi thả con khỉ, ông bất giác tránh đường về, sợ ánh mắt thiên hạ chứng kiến cảnh ông trần truồng, tay trắng, không súng, không thành tích. Nhưng đó lại là khoảnh khắc ông đối diện sâu nhất với chính bản ngã. Hoa tử huyền nở, loài hoa ba mươi năm mới xuất hiện một lần, như một dấu hiệu thanh tẩy. Nó báo hiệu rằng khi con người biết hạ giáp, biết thương xót, biết dừng tay, thiên nhiên sẽ mở cho họ một lối đi khác.
VI. Thất bại của cuộc đi săn và chiến thắng của nhân tính
Xét theo nghĩa thông thường, cuộc đi săn thất bại thảm hại. Ông mất súng,rách quần áo, kiệt sức, không có con mồi nào đem về. Nhưng chính thất bại ấy lại dẫn đến một chiến thắng mang tính bản chất và lâu bền hơn, chiến thắng phần thú trong con người. Ông nhận ra cái đau của sinh linh khác, nhận ra sự ích kỉ và bạo liệt của bản thân, nhận ra rằng điều đáng sợ nhất không nằm trong rừng mà nằm trong chính tâm hồn con người. Khi quyết định thả con khỉ đực, ông thực hiện hành động nhân bản nhất trong cả cuộc đời săn bắn của mình. Ông trở về giữa mưa xuân, “trần truồng và cô đơn”, nhưng lại nhẹ nhõm, sạch sẽ theo một nghĩa tinh thần sâu xa. Lột bỏ “giáp trụ” bên ngoài, ông đồng thời trút bỏ lớp hung bạo bên trong.
VII. Giá trị nghệ thuật của tình huống “cuộc đi săn kì lạ”
Tình huống truyện này đạt hiệu quả nghệ thuật cao nhờ tạo được độ căng tâm lí sắc nét: con người bị đặt giữa bản năng sát sinh và tiếng gọi của nhân tính. Nguyễn Huy Thiệp khai thác triệt để sự đối chiếu giữa người và thú, để lộ ra nghịch lí: loài thú vốn bị coi thấp kém, lại hiện lên thủy chung, nghĩa tình; còn con người tự nhận văn minh, lại lộ ra tàn nhẫn, ích kỉ. Thiên nhiên được dùng như một đối trọng đạo lí, nơi con người vừa bị phán xét vừa được thanh lọc. Cấu trúc đảo ngược khiến thợ săn trở thành kẻ bị săn bởi chính lương tâm của mình. Những chi tiết biểu tượng như Hõm Chết, quần lót, hoa tử huyền, mưa xuân... đều góp phần làm cho tình huống truyện mang chiều sâu triết lí và sức ám ảnh rất riêng.
VIII. Kết luận
Tình huống “cuộc đi săn kì lạ” trong truyện của Nguyễn Huy Thiệp không chỉ là một biến cố tự nhiên mà là một phép thử đạo đức đầy tinh tế. Từ một chuyến săn tưởng chừng vô tư, nhà văn dẫn người đọc vào hành trình khám phá những lớp sâu kín nhất trong tâm hồn con người: bản năng sát hại, sự ngạo mạn, nỗi sợ hãi, lòng trắc ẩn, và cuối cùng là khả năng tự thanh lọc. Cuộc đi săn thất bại về mặt kỹ thuật, mất súng, mất thế, trần trụi và kiệt quệ, nhưng lại thành công ở tầng sâu: nó khiến ông Diểu chiến thắng phần thú trong chính mình, đối diện với bóng tối nội tâm và bước ra khỏi rừng với tâm hồn tinh sạch hơn. Bằng tình huống truyện đầy nghịch lý, Nguyễn Huy Thiệp đã gợi ra câu hỏi nhức nhối nhưng cần thiết: đâu là ranh giới giữa con người và thú vật, và liệu con người có thực sự “cao hơn” khi họ chưa vượt qua được bản năng bạo liệt của chính mình? Chính câu hỏi ấy làm cho truyện ngắn trở nên ám ảnh, để lại dư vang lâu dài và khẳng định tầm vóc tư tưởng của nhà văn.
📍Bài viết của Ths. Thái Thị Thanh Huyền ngày 24/11/2025.
Nguồn: vanchuongmandam.com
Ảnh sưu tầm
